Zirehli kredit: Həyat sığortası gələcəyi necə qoruyur? - ARAŞDIRMA

Kredit götürmək - istər mənzil, avtomobil, istərsə də hissə-hissə ödənişlə alınan smartfon üçün olsun - gələcəyə ümidlə baxmaq, sabit gəlirə və borc öhdəliklərini yerinə yetirmək imkanına arxayın olmaq deməkdir. Proses sadə görünür: borc alırsan, ödəyirsən. Lakin həyat hər zaman planlara uyğun getmir. Gözlənilməz xəstəlik, əmək qabiliyyətinin itirilməsi və ya qəfil ölüm düşünülmüş maliyyə strategiyasını ailə üçün ciddi yükə çevirə bilər.

Lakin həyat, təəssüf ki, həmişə planlara uyğun inkişaf etmir. Gözlənilməz xəstəlik, əmək qabiliyyətinin itirilməsi və ya qəfil faciə düşünülmüş kredit öhdəliyini bir anda ağır maliyyə yükünə çevirə bilər - təkcə borcalan üçün deyil, onun ailəsi üçün də. Daha yaxşı həyata doğru atılmış addım, əksinə, borc böhranına və ailənin maliyyə sabitliyinin pozulmasına gətirib çıxarır. Məhz belə məqamlarda aydın olur ki, kredit zamanı həyat sığortası sadəcə formal bir prosedur deyil, həyati əhəmiyyət daşıyan təminat mexanizmidir.

Bu gün artıq bu alət kredit müqaviləsinə əlavə olunan qeyri-populyar texniki şərt olmaqdan çıxaraq, tamhüquqlu maliyyə müdafiəsi vasitəsinə çevrilməkdədir. Azərbaycan Mərkəzi Bankının (AMB) 2024-cü ildə təşəbbüs etdiyi dəyişikliklər nəticəsində həyat sığortası kölgədən çıxaraq, yalnız təklif deyil, həm bankların, həm də ailələrin maraqlarını qoruyan sosial qalxan funksiyasını daşımağa başladı.

Borcalanın həyat sığortası nə vəd edir?

Kredit alarkən həyat sığortası borcalan üçün bir növ zəmanət qalxanı rolunu oynayır. Əgər borcalan həyatını itirərsə və ya əmək qabiliyyətini itirərsə, sığorta şirkəti qalan borcun ödənilməsi öhdəliyini öz üzərinə götürür. Bu, ailə üzvlərini - borcu götürməyən, lakin hüquqi varis kimi onu ödəmək məcburiyyətində qalan yaxınlarını - maliyyə yükündən qoruyur.

Xüsusilə sürətli şəkildə rəsmiləşdirilən və risklərin tez-tez nəzərə alınmadığı istehlak kreditlərində bu təminat son dərəcə vacibdir.

Həyatdan bir nümunə: Bakı sakini Nazim mənzilinin təmiri üçün 15 000 manat istehlak krediti götürmüşdü. İldə təxminən 300 manat qənaət etmək məqsədilə həyat sığortasından imtina etdi. Lakin bir il yarım sonra yol qəzasında həlak oldu. Qalan təxminən 10 000 manatlıq borc ailəsinə keçdi - onsuz da maliyyə çətinliyi yaşayan ailəyə əlavə yük düşdü. Razılaşmamaq mümkün deyil: faciənin maliyyə fəlakəti ilə nəticələnməsi yolverilməzdir.

Digər tərəfdən, kredit istənilən bank üçün investisiyadır və hər bir investor kimi, bank da vəsaitlərin geri qayıtmasında maraqlıdır. Sığortasız borcalanın vəfatı və ya əmək qabiliyyətini itirməsi bank üçün birbaşa risk hesab olunur. Bu səbəbdən, xüsusilə uzunmüddətli və iri məbləğli kreditlər üzrə banklar müştərilərin həyat sığortası ilə əhatə olunmasında maraqlıdır.

Lakin uzun müddət bu cür sığortanın məcburiliyi yalnız ipoteka və avtokreditlərə aid edilirdi. İstehlak kreditləri sahəsində isə bu qərar bankın və borcalanın mülahizəsinə buraxılmışdı.

2024-cü ilin may ayından isə vəziyyət dəyişdi: artıq banklar istehlak kreditləri təqdim edərkən müştərilərə həyat və əmək qabiliyyətinin itirilməsi sığortasını təklif etməyə borcludurlar. Üstəlik, sığorta müqaviləsi təkcə əsas kredit məbləğini deyil, həm də mümkün faizləri və cərimələri əhatə etməlidir. Bu yanaşma borcalanların hüquqlarının qorunmasına, eyni zamanda kredit sisteminin daha dayanıqlı və sosial cəhətdən ədalətli olmasına xidmət edir.

Maliyyə ekosisteminə təsir

Beləliklə, borcalanların həyat sığortası yalnız fərdi müdafiə vasitəsi kimi çıxış etmir, həm də makromaliyyə sabitliyinin vacib tərkib hissəsidir. Bu alət sistem risklərini azaldır, banklara isə daha etibarlı və dayanıqlı kredit portfelləri formalaşdırmaq imkanı yaradır. Xüsusilə Azərbaycan kimi, inkişaf etməkdə olan sığorta bazarına malik ölkələr üçün bu yanaşma son dərəcə aktualdır.

Kredit sığortası seqmentinin inkişafı sığorta şirkətləri arasında sağlam rəqabəti təşviq edir, məhsul çeşidlərini artırır və sığorta xidmətlərini daha geniş auditoriya üçün əlçatan və şəffaf edir.

Rəqəmlər də bu meyli təsdiqləyir: 2024-cü ilin ikinci yarısında, Mərkəzi Bankın yeni tələblərinin qüvvəyə minməsindən sonra, borcalanların həyat sığortası üzrə yığımlar təxminən 4 milyon manat, sığorta ödənişləri isə 178,7 min manat təşkil edib.

2025-ci ilin ilk beş ayında isə kredit sığortası üzrə yığımlar 2,6 milyon manata, ödənişlər isə 215,7 min manata çatıb. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 2023-cü il ərzində bu sığorta növü üzrə cəmi 3,8 milyon manat toplanmışdı ki, bu da 2022-ci ilin göstəricilərindən iki dəfə çoxdur.

Bu dinamik artım təkcə əhalinin məlumatlılıq səviyyəsinin yüksəlməsini deyil, eyni zamanda sığorta müdafiə mexanizmlərinə inamın artdığını da nümayiş etdirir.

Buna baxmayaraq, müşahidə olunan müsbət trendlərə rəğmən, kredit bazarında sığorta ilə əhatə səviyyəsi hələ də məhduddur. Mərkəzi Bankdan “Report”a verilən məlumata əsasən, 2025-cü il mayın 31-nə olan vəziyyətə görə, istehlak kreditlərinin ümumi portfeli 8,9 milyard manat təşkil edib. Bu portfelin yalnız 1,2 %-i (say baxımından) və 2,5 %-i (məbləğ baxımından - 223,5 milyon manat) həyatın itirilməsi və əmək qabiliyyətinin itirilməsi hallarına qarşı sığortalanıb.

“Mövcud yeni qaydaların tətbiqindən əvvəl yalnız bir neçə bank kreditlərə sığorta məhsulu təqdim edirdi. Lakin qaydalar qüvvəyə mindikdən sonra bu sahədə fəaliyyət xeyli canlanıb. Belə ki, sığortalanmış kredit portfelinin həcmi 2,1 dəfə artaraq əlavə 115 milyon manat təşkil edib, sığortalanan kreditlərin sayı isə 61 % artıb. Nəticədə, sığorta ilə əhatə olunmuş kreditlərin portfeldəki payı məbləğ baxımından 1,5 %-dən 2,5 %-ə, say baxımından isə 0,5 %-dən 1,2 %-ə yüksəlib”, - AMB qeyd edib.

Məlumdur ki, kredit həyat sığortası kredit götürən fiziki şəxslərin həyatlarının sığorta müdafiəsi ilə təmin olunmasına, onların ölüm və ya əmək qabiliyyətini itirməsi hallarında həm özlərinin, həm də vərəsələrinin ağır maddi vəziyyətə düşməsinin qarşısının alınmasına xidmət edir. Bu istiqamətdə Mərkəzi Bankın həyata keçirdiyi islahatlar kredit həyat sığortası məhsulunun əhatəliliyini artırmaq və bu xidmətin əhaliyə daha əlçatan olmasını təmin etməyi hədəfləyir.

Bu məqsədlə həm maarifləndirmə tədbirləri görülür, həm də müvafiq qanunvericilikdə dəyişikliklərin edilməsi istiqamətində işlər aparılır. Eyni zamanda Mərkəzi Bank, Azərbaycan Sığortaçılar Assosiasiyası və Azərbaycan Banklar Assosiasiyası arasında yaradılmış işçi qrupu kreditlərin sığortalanması sahəsində mövcud vəziyyəti və gələcək inkişaf imkanlarını təhlil edir. İşçi qrupunun fəaliyyəti çərçivəsində xarici ölkələrin qabaqcıl təcrübələri araşdırılır və bu əsasda kredit risklərinin qarşılanmasına yönəlmiş effektiv sığorta məhsullarının formalaşdırılması istiqamətində tədbirlər həyata keçirilir.

AMB sığorta sisteminin inkişafı, sektorun dayanıqlığının artırılması və istehlakçı hüquqlarının müdafiəsi istiqamətində ardıcıl islahatlar aparır. Bu çərçivədə bütün sığorta məhsulları, o cümlədən həyat sığortası üzrə yeni tənzimləyici normativlər hazırlanır.

Qeyd edək ki, Mərkəzi Bankın İdarə Heyəti tərəfindən təsdiqlənmiş “2024–2026-cı illərdə maliyyə sektorunun inkişaf strategiyası”nda da həyat sığortasının inkişafı xüsusi yer tutur. Strategiyada həyatın yaşam sığortasının təkmilləşdirilməsi, inklüzivliyin genişləndirilməsi, uzunmüddətli yığım mexanizmlərinin təşviqi və bu məhsulun maliyyə bazarında girov kimi istifadə imkanlarının araşdırılması nəzərdə tutulur. Həyat sığortasının təkmilləşdirilməsi həm də bu sahəyə əlavə təşviqedici alətlərin tətbiqini ehtiva edir.

Ümumilikdə isə, həm həyat, həm də qeyri-həyat sığortası sahələrinin inkişafı müvafiq stimullaşdırıcı mexanizmlərin tətbiqi ilə sıx bağlıdır. Bu baxımdan Mərkəzi Bank beynəlxalq sığorta prinsipləri və qabaqcıl dünya təcrübələrini nəzərə alaraq effektiv təşviqedici alətləri araşdırır və uyğun hesab edilən mexanizmlərin tətbiqini təmin edir. AMD-də bildiriıib ki, həyat sığortasının müxtəlif növləri üzrə də təşviqedici alətlərin tətbiqinə dair təhlillər davam etdirilir.

Maliyyə inklüzivliyi: istisnasız müdafiə

Maliyyə reallığı dəyişdikcə, bununla paralel olaraq maliyyə mədəniyyəti də transformasiya olunmalıdır. Borcalan başa düşməlidir ki, sığortadan imtina etmək heç də qənaət etmək deyil, əslində, ağır maliyyə yükünü yaxınlarının çiyinlərinə, hətta məhkəmə sisteminə ötürməkdir.

Xüsusilə risklərə açıq mühitdə bu sığorta növü vacib qoruyucu vasitəyə çevrilir. Üstəlik, onun dəyəri hələ də kifayət qədər əlçatandır - sığorta haqqı, adətən, kredit məbləğinin illik 0,2-0,7 %-i aralığında dəyişir. Məsələn, 10 000 manatlıq kredit üçün bu göstərici ildə təxminən 100 manat, yəni ayda 10 manatdan da az təşkil edir.

Həyat sığortası nəyi əhatə edir?

Həyat sığortası müqavilələri əsasən 18-65 yaş arası şəxslərlə bağlanır. Tibbi baxımdan müəyyən risk qrupuna daxil olan şəxslər - xroniki xəstəlikləri, onkoloji diaqnozları, HİV/QİÇS və ya digər spesifik tibbi qeydiyyatları olanlar - sığortaçı ilə qarşılıqlı razılıq əsasında və müqavilədə ayrıca şərtlər göstərilməklə bu təminatdan yararlana bilərlər. Bu yanaşma sığorta müdafiəsinə çıxışı olanların dairəsini əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirir.

Sığorta təminatı, adətən, borcalanın xəstəlik və ya bədbəxt hadisə nəticəsində vəfatı, müqavilənin qüvvədə olduğu müddətdə əlilliyin müəyyən edilməsi, əvvəldən mövcud olan əlilliyin ağırlaşması kimi halları əhatə edir.

Eyni zamanda, ekstremal və təhlükəli fəaliyyətlər - avto-moto idman, sualtı dalış, alpinizm və s. - habelə hərbi əməliyyatlar, kütləvi iğtişaşlar və digər siyasi hadisələr nəticəsində baş verən ölüm və ya əlillik hallarına standart sığorta təminatı şamil edilmir. Lakin belə hallar qarşılıqlı razılıq əsasında genişləndirilmiş təminat çərçivəsində əlavə oluna bilər.

Sığorta məbləği kredit üzrə qalan borc məbləği ilə müəyyən olunur. Bu məbləğ, sabit ola bilər - müqavilə müddəti boyunca dəyişmir və qalan hissə varislərə ödənilir, və ya azalan ola bilər - borc qaytarıldıqca azalan və yalnız qalan məbləği əhatə edən formadır.

Eyni zamanda, tərəflərin razılığı ilə bu məbləğ qalan borcun 110 %-nə qədər də müəyyən edilə bilər - bu da ailənin əlavə xərclərlə üzləşməməsi üçün əlavə təminat rolunu oynayır.

Ən mühüm yeniliklərdən biri isə sığortaya çıxışda ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması oldu. Əlilliyi və ya xroniki xəstəlikləri olan şəxslər, eləcə də yaşlı vətəndaşlar artıq tibbi xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, sığortaçı ilə razılaşma əsasında həyat sığortası müqaviləsi bağlaya bilirlər. Bu, maliyyə inklüzivliyi və sosial ədalət baxımından mühüm dönüş nöqtəsidir.

Həyat sığortası ilə əhatə olunan borcalanların sayı artdıqca, ödənilməmiş borclar, məhkəmə mübahisələri, ailə faciələri və maliyyə fəlakətlərinin qarşısı daha effektiv şəkildə alına bilər. Beləliklə, qeyri-sabit iqtisadi və geosiyasi şəraitdə kredit həyat sığortası borcalanlar, ailələri və bütövlükdə maliyyə sistemi üçün etimadın, davamlılığın və sosial məsuliyyətin təməl dayaqlarından birinə çevrilir.

Bu məqalə Azərbaycan Sığortaçılar Assosiasiyasının “Kredit götürənlərin həyat riskləri sığorta təminatında” mövzusu üzrə təşkil etdiyi yazı müsabiqəsinə təqdim edilir.