Əməkdar rəssam: Mən sənətimdən pul qazanıram, onun az və ya çox olması ikinci dərəcəli məsələdir - MÜSAHİBƏ

İncəsənət həmişə insanların estetik zövqünə xidmət etməklə yanaşı, onların düşüncə tərzinin, dünyagörüşünün və hisslərinin formalaşmasında misilsiz rol oynayıb. Müasir texnologiyanın inkişafı ilə bərabər, incəsənət dünyasında ənənəvi və müasir incəsənət anlayışı yayılmağa başladı.

Müsahibimin yaradıcı düşüncəsində həm ənənəviliyin qorunması, həm də texnologiyanın açdığı yeni imkanlardan yola çıxaraq müasir çalarlar görmək mümkündür. Xüsusilə kölgə və işıq tandeminin sənət müstəvisinə daşımaqda nəinki ölkə miqyasında, dünyada ən çox danışılan sənət adamlarındandır.

Odur ki söhbətimiz Bakının ən unikal abidələrindən biri olan Cavid Əfəndinin abidəsinin yanında başladı...

 "Report" əməkdar rəssam Rəşəd Ələkbərovla müsahibəni təqdim edir:

– Rəşad bəy, son dərəcə sürətli bir dövr yaşayırıq: hər şey dəyişir, inkişaf edir, yeni modellər yaranır. Bu, eynilə incəsənətdə də belədir. Xüsusilə süni intellektin yaranması bilavasitə incəsənət dünyasına da təsirsiz ötüşmür. Necə düşünürsünüz, incəsənət üçün süni intellektin mövcudluğunun mənfi və müsbət  tərəfləri nələrdir?

– Mən hesab edirəm ki, süni intellekt rəssamlığa kömək edəcək. Düzü, özüm süni intellektlə çalışmıram, bir neçə dəfə yoxlamışam, amma görmüşəm ki, istədiyim nəticəni vermir və daha maraqlanmamışam. Bu mənada, yenə də özümün əl və beyin məhsuluma güvənirəm. Başqa tərəfdən isə qəbul etməliyik ki, süni intellekt anlayışı artıq var, proses başlayıb və bunun geridönüşü yoxdur. Yəni mənim və ya başqasının süni intellektə pis və ya yaxşı münasibət bəsləməsinin əhəmiyyəti yoxdur. Subyektiv fikrimi soruşursunuzsa, mən bunu o qədər də pis hesab etmirəm. Rəssamlıq vizual incəsənət növüdür, rəssamlıqda əsas olan ideyadır, düşüncədən doğan məhsuldur. Süni intellekt də insanın ideyasına əsaslanır. Sən ona deyirsən ki, filan, filan, filan şeylər, o da onu vizual olaraq həll edir. Sadəcə, burada birmənalı olaraq deməliyəm ki, süni intellekt əl işini əvəz edə bilmir. Ola bilsin, gələcəkdə elə bir inkişaf olacaq ki, onu da əvəz edə biləcək, amma hazırda edə bilmir.

Süni intellektin mövcudluğuna faciəvi yanaşmanı da qəbul etmirəm. Mən, məsələn, metal tipli işlərimin eskizini özüm hazırlayıram, amma istehsalatını başqaları edir. Bu o demək deyil ki, həmin layihə mənim işim deyil. Xeyr, çünki layihənin ideyası, düşüncəsi mənimdir, istehsalat isə başqasının. Rəssamlıq ideya deməkdir, ona görə də əsərin müəllifi yenə də mənəm. Bu, dünyada da belədir. Böyük miqyaslı layihələrin ideyasını rəssam verir, istehsalatı başqaları edir. Yaxud mən "Azərxalça" ilə bir layihə işləmişəm, eskizi verdim və xalçaçılar da onu toxudular, bu qədər sadə.

– Aydındır. Bu yaxınlarda qarşıma bir video çıxdı, orada mətn də, musiqi də, hətta ona uyğunlaşdırılmış klip də süni intellekt məhsulu idi. Eyni şeyi rəssamlıqda da etmək mümkündür. Bir rəssam olaraq bu tip məhsullara sənət kimi baxa bilirsiniz?

– Mən o məhsuldan zövq ala bilirəmsə, demək, mənim üçün sənət tərəfi var. İncəsənət zövq işidir, zövq anlayışıdır. Götürək bunun bir də siz dediyiniz kimi video həllini. Məsələn, hansısa bir tarixi hadisənin süni intellektlə icra edilməsi zamanı görürsən ki, hərəkətlər sünidir. Amma əsas olan odur ki, mən oradan lazımi informasiyanı ala bilirəm. Sizin sualınız konkret sənət baxımından şərhdirsə, burada yenə də zövq almağın üzərində dayanıram: o şey sənə zövq verirsə, onun sənət tərəfi var. Sən o videomateriala baxanda zövq ala bilirsənsə, demək, nəsə var, almırsansa, yoxdur.

– Yaxşı, bəs necə düşünürsünüz, müasir adam üçün Səttar Bəhlulzadə nə vaxtsa maraqsız olacaq? Bu sualı niyə verirəm: ənənəvi sənət sahələrinin getdikcə sıradan çıxması, ənənəvi yaradıcılığın tamaşaçı üçün maraqsız olması tez-tez müzakirə olunur. Bu sizə də elə gəlir, ya yox?

– Bunu demək çox çətindir. Düzdür, texnoloji inqilab çox sürətli baş verir, amma gəlin  razılaşaq ki, bu gün yüz il, iki yüz il, lap beş yüz il qabaqkı rəssamların işinə baxırıq və zövq alırıq. Yəni o iş yenə də aktualdır, klassikadır. Ola bilər ki, yüz il, iki yüz il sonra da bizlər klassika olacağıq və kimlərəsə yenə də zövq verəcəyik. Yəni incəsənətdə məcburi sevgi yoxdur, bəli, yaxşı marketinqlə, təbliğatla kimisə, nəyisə tanıda bilərsən, amma zaman özü hər şeyi həll edir, süzgəcdən keçirir. O iş tarixdə qalmağa layiqdirsə, qalır və sevilir, deyilsə, qalmır və sevilmir. Tarixin heç bir dövründə incəsənətdə məcburiyyətə yer olmayıb, indi də belədir, sabah da.

– Rəşad bəy, yəqin ki, Fəxri xiyabanda olmusunuz. Oradakı qəbirüstü abidələrin 95 faizi oxşardır – tipik heykəltaraşlıq nümunəsi, büst və sair. Amma, məsələn, Rüstəm İbrahimbəyovun abidəsi fərqlidir, yenidir, dərhal diqqət çəkir. Rumıniyalı şair Emineskunun da buna oxşar abidəsi var. Sualım odur ki, dövr dəyişir, hər şey fərqli axarda inkişaf edir, bəs niyə ənənəvi heykəltaraşlıqdansa, yeni, fərqli, orijinal qəbirüstü abidələr görmürük?

– Mən, məsələn, Heydər Əliyev Mərkəzində Ulu Öndərin abidəsini dəmir konstruksiya ilə inşa etmişəm, görmüsünüz, yəqin ki. Amma şəhərin fərqli-fərqli yerlərində belə yenilikçi abidələrin çoxalması üçün zaman lazımdır, yavaş-yavaş olacaq, təbii. Bir məsələ də var ki, hansısa görkəmli şəxsin qəbirüstü abidəsinin orijinal incəsənət nümunəsi kimi təqdimini gözləmək də o qədər də doğru deyil.

Qəbirüstü abidənin öz funksiyası var və ənənəvi heykəltaraşlıq nümunəsi ilə onu ödəmək olur. Yəni qəbirüstü abidə elə qəbirüstü abidə kimi qalmalıdır. Siz Rüstəm İbrahimbəyovun qəbirüstü abidəsini misal çəkdiniz. Düşünürəm ki, o tip fərqli layihələrin şəhərin hansısa bir guşəsində inşası daha düzgündür, nəinki Fəxri xiyabanda. Nümunə kimi sizə deyim, Pompidunun (Jorj Pompidu – 1969-1979-cu illərdə Fransanın Prezidenti, – müəl.) qəbirüstü abidəsini görməmişəm, amma aid muzeydə onun çox maraqlı, qeyri-adi bir abidəsi var. Yəni onu aparıb qəbirüstü abidə kimi eləmək, məncə, doğru deyil və bu mənim subyektiv fikrimdir. Qəbirüstü abidəyə elə qəbirüstü abidə kimi yanaşmaq lazımdır.

– Bakıda 20 nömrəli məktəbin yanında sizin "Yaxın keçmiş" adlı art-layihəniz var,  amma vəziyyəti o qədər də yaxşı deyil, bərpaya ehtiyac duyulur. Sözügedən əsərdə işıq və kölgə faktoru əsasdır, amma onun işıqları uzun müddətdir ki, yoxdur. Bu sizi narahat eləmir?

– Əlbəttə, edir və bununla bağlı mənə müraciət də edilib, amma mən tək işıq konstruksiyasının restavrasiyası ilə kifayətlənmək istəmirəm. Həm abidənin özündəki dəmirləri də dartıblar, əyiblər və sair. İndi o layihəni başqa cür, daha mürəkkəb formada görürəm deyə, düşünürəm ki, yenidən işləməliyəm.

– Aha, deməli, rəssamlar da əsərlərinə sonradan qayıda bilir.

– Əlbəttə! Belə şeylər nadir hallarda olsa da, olur. İndi bir az vaxt məsələsi də çətindir, əlimdə bir çox layihə var, amma vaxt eləmək lazımdır, görünür, o da olacaq.

– Deyirsiniz ki, abidəyə müdaxilə olunub. Xatırlayıram,  "İçərişəhər"də Tağıyevin abidəsinə də belə etmişdilər, təsbehini qırmışdılar. Abidələrə insanların bu cür münasibəti bir az...

– Bu çox normaldır. Cəmiyyət məhz elə bu cür formalaşır, bir növ, tərbiyə olunur. Toxuna-toxuna, qıra-qıra, sındıra-sındıra. Bu tip əsərlər insanlar üçün əlçatan olduqca ona toxunacaq, hiss edəcək, lap belə vurub sındıracaq, amma sonra düşünəcək ki, gərək etməzdim. Bax "gərək etməzdim" məqamı artıq tərbiyədir, artıq formalaşmaqdır. Bu mənada, yenə də təkrar edirəm, belə şeylər normaldır.

– Xalq rəssam Tofiq Ağababayevlə söhbətimizdə demişdi ki, Londonda hansısa maraqlı bir abidəyə baxan zaman başqa bir millətdən olan xanım da eyni abidəyə baxmağa başlayıb. Və bir-birlərinə, sadəcə, "Yes, yes" deməklə abidənin necə füsünkar bir abidə olmasını təsdiq ediblər. Yəni sənət vasitəsilə dilsiz-ağızsız şəkildə anlaşıblar. Sizin yaradıcı sahə bir az fərqlidir. Məsələn, 20 nömrəli məktəbin yanındakı abidəyə bir-birini başa düşməyən iki adam baxıb nə düşünərdi, sizcə?

– Çox maraqlı sualdır... Birinci növbədə, görəcəklər ki, fərqli incəsənət var. Ola bilər, razılaşmasınlar, hətta bir-birilə mübahisə də edə bilərlər, amma bu özü də incəsənətin fərqli tərəflərinin, fərqli növlərinin olduğu deməkdir, onun təsdiqidir. O layihənin fərqli tərəfinin biri də odur ki, gündüz, sadəcə, metal qırıntıları, hissəcikləri görürsən, amma gecə işıq fonunda divarda Femidanın əksi görünür. Yəni adamlar bunu qəbul etməyə də bilər, olsun, amma bilsinlər ki, bu var. Məsələn, indi biz oturmuşuq burada, önümüzdə Ömər Eldarovun müəllifi olduğu Hüseyn Cavidin abidəsi var, gözəldir, çox gözəldir, amma bundan da fərqli incəsənət var, düşüncə var.

– Aydındır. Sizin yaradıcı istiqamətin rəssamlıqda konkret adı "şadou art"dır, səhv etmirəmsə ("Şadou art" – işıq və kölgənin birlikdə yaradıcı şəkildə istifadə edildiyi incəsənət növü, – müəl.), bu, Azərbaycanda nə dərəcədə yayğındır?

– Bəli, "şadou art"dır. Nəinki Azərbaycanda dünyada cəmi 7-8 nəfər bu işlə professional şəkildə məşğuldur. Beş-altı il qabaq Tayvanda "şadou art"çılarla bağlı böyük bir layihə var idi, mən də orada iştirak edirdim. Ona qədər kölgə effektləri ilə bir çox layihələr etmişdim. İnternetdə araşdıranda da görürdüm ki, bir neçə rəssam var və bizim istiqamətlərimiz eynidir. Dediyim kimi, Tayvana dəvət aldım, oraya iki əsərimi aparmışdım. Biri tullantılardan yaratdığım "Şərq-Qərb" adlı kompozisiya idi, biri isə "Bakıya uçuş". Gedib gördüm ki, illərdir, izlədiyim rəssamlar da oradadır – cəmi 8 nəfər. Ünsiyyətimiz zamanı başa düşdüm ki, mən onları izlədiyim kimi, onlar da məni izləyirmiş. Bu da çox maraqlı təəssürat yaratdı məndə, təbii. Yəni sayımız çox deyil. Amma Azərbaycanda yoxdur, ən azından, mənim rastıma çıxmayıb.

– Bəs belə gənc rəssamlardan gəlib öyrənmək istəyən, maraqlanan da olmur?

– Yox. Bir-iki dəfə özüm dəvət etmişəm, amma zamanla uzaqlaşıblar. Bilirsən, bu işlə sevərək məşğul ola bilərsən, amma bunun maliyyə qarşılığı da olmalıdır axı. Sən bu işdən pul qazanmalısan.

– Siz qazana bilirsiniz?

– Sırf kölgə işlərimdən o qədər də pul qazandığımı deyə bilmərəm. Mən paralel başqa layihələr də işləyib oradan qazanmışam. Yaxud kölgə ilə bağlı böyük layihələrə qatılmışam, hansısa əsərlərimi satmışam, o mənə qazanc gətirib. Bu da həmişə olmur. Bu mənada, gənclərin uzaqlaşmasını normal qəbul edirəm. Yəni bu işin maliyyə perspektivi yoxdursa, nə mənası? Bir neçə ildir, kölgə işlərimə mən də ara vermişəm. Kölgə işi məndən daha çox enerji və vaxt tələb edir deyə, hələ ki əlimdəki digər işlərlə məşğulam.

– Onda belə bir nəticə çıxara bilərik ki, yaradıcılıq pul gətirmir?

– Yox, belə deməzdim. Yaradıcılıq pul gətirir, ideya verirsən, layihən dəstəklənir və müəyyən gəlirin də olur. Amma stabillik və davamlılıq yoxdur. Ona görə də məcburən başqa layihələrə baş qoşmalı olursan. Mən öz sənətimdən pul qazana bilirəm və bu da məni sevindirir. Azdır, ya çoxdur, bu, ikinci dərəcəli məsələdir.

– Sizi nə cəlb elədi bu sahəyə? Necə oldu, məsələn, portret rəssamı, natura rəssamı yox, işıq-kölgə instalyasiyasına maraq yarandı?

– Tamamilə təsadüf. Doxsanıncı illərin sonu idi, müasir incəsənətlə bağlı canlanma müşahidə olunurdu. Leyla Axundzadə (Leyla Axundzadə – əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünas, – müəl.) mənə də müasir incəsənətlə bağlı layihələr verməyi təklif etdi, özü də bizə müəyyən layihələri göstərir, məlumatlandırırdı. Biz o zaman nəyi başa düşdük: əlinin altında olan ən adi əşya belə incəsənətə çevrilə bilər. Günlərin bir günü dostumun emalatxanasında stolun üzərində yığılıb qalan əşyalara baxa-baxa ağlıma kölgələrlə bağlı ideya gəldi. O əşyaları müəyyən ardıcıllıqla düzdüm, bir tərəfindən işıq salıb divarda müəyyən kölgəli fiqur alındırdım. O zaman Şərqlə Qərbin toqquşması hələ təzə-təzə başlayırdı, mövzum da təxminən bununla bağlı idi. Bir tərəfdə Şərq, digər tərəfdə Qərb. Layihəm çox bəyənildi, hətta Moskvada sərgidə iştirak etdi, italiyalı bir kolleksioner onu aldı. Beləcə gördüm ki, bu iş maraqlıdır.

– Deyirsiniz, onu italiyalı kolleksioner aldı. Belə başqa satdığınız əsərlər olur?

– Olur, əlbəttə.

– Ən bahalısı neçəyə olub, sirr deyilsə?

– Gəlin qiymətdən danışmayaq. Ona görə yox ki, bu sirdir, yox, sadəcə, gənc rəssamları çaşdırmaq istəmirəm. Məsələn, mənim işim olub ki, Dubayda üç nüsxəsini satmışam, hətta sonra onun bir nüsxəsini də istəyiblər. Başqa ideya vermişəm, onu da üç nüsxə satmışam.

– Üç nüsxə məsələsi maraqlı gəldi. Bu beynəlxalq standartdır, ya necə?

– Yox, sadəcə, bunu özüm qayda kimi qoymuşdum. Nüsxə nə qədər çoxdursa, qiymət o qədər aşağı düşür.

– Rəşad bəy, dünya rəssamlığında konkret milli və bəşəri faciələri özündə ehtiva edən əsərlər var. Məsələn, Pikassonun "Gernika"sını xatırlayıram. İspaniyada vətəndaş müharibəsinə həsr olunub və dünyada çox məşhurdur. Bizdə də Vaqif Ucatayın, Nazim Məmmədovun Xocalı ilə bağlı əsərləri olsa da, "Gernika" qədər simvollaşanı yoxdur. Sizcə, bu nədən qaynaqlanır? Xocalı yaşamış xalq, adamlar niyə onu bədii sənətə gətirə bilmir?

– Bilirsən, bunun zamanı yetişməlidir. Siz "Gernika"nı nümunə gətirirsiniz, mən düşünmürəm ki, o əsər məhz hadisə baş verən kimi ərsəyə gəlib. Hadisə baş verir və zaman onu bir növ, bişirir. Beləcə zamanla incəsənət də özünü ona hazırlayır. Məsələn, Quba Memorial Komlpleksində mənim bir layihəm var. Metal bir konstruksiyadır, emosiyasız gözlər ifadə olunub. Bəli, biz Xocalını yaşamış xalqıq, bu ağır, travmatik bir dönəmdir və onun incəsənətə gəlməsi üçün bir xeyli zamana ehtiyac var. Şübhəsiz, bu istiqamətdə bir çox layihələr var, yenə də yaranır, amma yenə də olacaq və yaranacaq.

Yadıma Vətən müharibəsi dövründəki karikaturalarla işim düşdü. Fərqli adla instaqramda profil yaratmışdım və orada karikaturalar çəkib paylaşırdım. Müharibə gedir, bir incəsənət adamı kimi özümü kənarda saxlamaq istəmirdim deyə, belə bir ideyanı reallaşdırdım. Yəni demək istədiyim odur ki, bəzən nəyisə o an hiss edirsən, yaşayırsan, bəzən isə bir xeyli zaman lazım gəlir, soyuq başla düşünmək ehtiyacı duyulur.

Sonra sizə deyim, "Vətən müharibəsi qəhrəmanı" medalı və "Zəfər" ordeni mənim eskizim əsasında hazırlanıb. Qarabağ zəfərini qazandıqdan dərhal sonra o hisslər, o duyğu ilə həmin medal və ordeni də ərsəyə gətirdik.

– Hazırda nə kimi layihələriniz var?

– Hazırda rəngkarlıq istiqamətində layihələr üzərində işləyirəm. Mən əvvəllər qazanc məqsədilə portretlər çəkirdim. Bu, təxminən 2002-2004-cü illərdə olub. Sonra başa düşdüm ki, bu proses məni xərcləyir, yorur və çərçivəyə salır. Ona görə də özümü daha böyük layihələrə saxlamaq üçün uzaqlaşdım. Arabir kimsə hədiyyə-filan istəyəndə çəkirəm, amma sırf portret işi ilə yox, rəngkarlıq istiqamətində layihələr var əlimdə. Daha sonra metal konstruksiyalı layihələr də var ki, yekunlaşmaq üzrədir. Bu məsələlər elədir ki, detallı şəkildə məlumat vermək bir az yaxşı deyil, başa düşürsünüz.

– Əlbəttə, başa düşürəm. Rəşad bəy, Mədəniyyət Nazirliyi görkəmli şəxslərin abidələrinin hazırlanması ilə bağlı ara-sıra müsabiqələr keçirir. Niyə fərqli, orijinal layihələrlə müraciət etmirsiniz?

– Düzü, bu barədə heç düşünməmişəm. Müsabiqə tipli layihələrlə o qədər də maraqlanmamışam. Amma indi siz deyirsiniz, niyə də yox, ola bilər, əlbəttə. Amma sizə bir şeyi də deyim, bayaq bir az danışdıq bu barədə, cəmiyyət hələ ki ənənəviliyi daha rahat qəbul edir.

– Bizdə fərqli dizayn və düşüncədə Zorgenin abidəsi var (Rixard Zorgenin Bakıdakı abidəsi nəzərdə tutulur. Heykəltəraş Vladimir Siqal, memarlar Rasim Əliyev, Leonid Pavlov və Dubov, – müəl.). Başqa ağlıma gəlmir.

– Bəli, Zorgenin abidəsi çox gözəldir, mənim ən çox sevdiyim abidələrdəndir.

– Yəni demək istəyirəm, yavaş-yavaş artırmaq olar.

– Olar, əlbəttə, olar və olacaq. Bu bir az da cəmiyyətin tələbindən doğmalıdır. Sizə deyim ki, Avropada da abidələrin 80-90 faizi ənənəvidir, bu mənada, tələsməyin mənası yoxdur.

– Bir məsələ də var, son dövrlərdə qoyulan abidələr sanki əvvəlki kimi əzəmətli olmur. Məsələn, Maqomayevin abidəsi, yaxud Tağıyevin. Ümumiyyətlə, Maqomayevin abidəsini bəyəndiniz?

– Başqa nə edilməli idi, bilmirəm. Abidənin postamentin üzərində yox, yerdə olması insanlara daha yaxın olması kimi yozula bilər. Amma bu qədər müzakirə edilməsi mənə, düzü, qəribə gəldi. Bəli, əgər layihə mənə həvalə olunsaydı, mən başqa cür hazırlayardım. Amma adamlar onu nə dərəcədə qəbul edərdi, ya yox, onu bilmirəm. Mən Ömər Eldarovun həmin layihəsini çox maraqlı hesab edirəm, bilirsən, müəllif Maqomayevi elə görür və elə təqdim edir, mən başqa cür görər və başqa cür təqdim edərdim, bir başqası ayrı. Bu normaldır.

– Ümumiyyətlə, Azərbaycanda incəsənətə yanaşma, sərgilərə münasibət sizi qane edir? Nəzərə alsaq ki, siz bir çox ölkələrdə, sərgilərdə olmusunuz, müqayisə edəsi olsaq, mənzərə necədir?

– Son illərdə yaxşı mənada çox dəyişib. Sərgilərə artıq ailələr gəlir, bu çox yaxşı nümunədir. Hesab edirəm ki, son illərdə "public art"ların ("Public art" – ictimai məkanlarda hər kəsin sərbəst şəkildə görə biləcəyi yerlərdə quraşdırılan sənət əsərləri, – müəl.) olması da buna təsir edir. Heydər Əliyev Mərkəzinin qarşısında davamlı şəkildə bu kimi nümunələri görürük. Yenə də deyirəm, kiminsə xoşuna gəlməyə bilər, tənqidi yanaşa bilər, amma görürlər, incəsənət nüumunəsi ilə ünsiyyətə girirlər, bu bəs edir.

– Rəşad bəy, son illərdə incəsənət nümunəsi adı ilə qəribə və absurd təqdimatlar tendensiya halını alıb. Məsələn, "Divara yapışdırılmış banan", yaxud bu yaxınlarda mənim qarşıma bir video çıxdı: bir nəfər sərgi salonunda yatağa oxşayan lövhənin üzərinə uzanır və üstünü örtür, hamı da əl çalır. Bu kimi nümunələrlə bağlı sizin də fikrini maraqlıdır.

– "Divara yapışdırılmış banan", sadəcə, bir zarafatdır. Mən onu başqa cür yoza bilmərəm. Bir növ sərgiyə gələnlər, kolleksionerlərlə zarafat məqsədli idi. Bilirsən, onu alan varsa, ona baxıb nəyisə düşünən varsa, bu elə zarafatla yanaşma deməkdir. Yəni o hadisə çox yaxşı bir rəssamın uğurlu layihəsi oldu, başqa heç nə. Mən onu qəbul etməyə bilərəm, etmirəm də heç, amma onun da var olmaq hüququ var və oldu. Hazırda Bakıda Hüseyn Cavid parkında oturub o işdən danışırıqsa, bu özü də bir nəticədir. Eləcə də digər çəkdiyiniz nümunə: sərgi salonunda hansısa bir nümayiş. Bilirsən, bir işdən müəyyən reaksiya doğursa, danışılırsa, deməli, uğurlu işdir. Mənim, yaxud başqasının qəbul edib etməməsi isə ikinci dərəcəli məsələdir.

Rəşad bəylə söhbətimizi edə-edə yenidən gəlib çıxırıq Hüseyn Cavidin abidəsinin qarşısına. Heyranlıqla abidəyə baxdıqdan sonra bir xeyli də bu abidədən, onun unikal yaradıcılıq nümunəsi olmasından danışır. Sonra eynəyini taxıb deyir:

– Sənət elə sənətdir, ya ənənəvi oldu, ya müasir... nə fərqi?..