Azərbaycan iqtisadiyyatının yetkinlik testi - ANALİTİKA

Və bu yanaşma Forumun dönüş nöqtəsi kimi qələmə verilə bilər. Azərbaycan "sürətli" investisiyaların bazarı obrazından imtina edib. Ölkə özünü uzunmüddətli kapitalın yeni mərkəzi kimi təqdim edir – burada xammaldan gələn gəlirlər diversifikasiya üçün zəmanət rolunu oynayır, risklər isə dövlətlə qlobal institutlar arasında bölüşdürülür.

Həlledici rolu isə makroiqtisadi sabitliklə iqtisadiyyatın özündəki struktur dəyişikliklərin birləşməsi oynayır.

Etimadın dayaqları: makrodayanıqlıq və institutlar

Son yeddi ildə Azərbaycan qlobal göstəricilərdə ciddi sıçrayış edib. Forumun strateji tərəfdaşı - "The European House - Ambrosetti" mərkəzinin hazırladığı "Qlobal Cəlbedicilik İndeksi 2025"də ölkə ayrı-ayrı altindekslər üzrə irəliləyiş nümayiş etdirib: dinamiklik üzrə 110 pillə, dayanıqlıq üzrə 18 pillə, gələcəyə hazırlıq üzrə isə 13 pillə. Bu gün Azərbaycan məhz bu üç parametr üzrə Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz ölkələri arasında birincidir. İnvestorlar üçün bu onu göstərir ki, ölkə artımı elə sahələrdə sürətləndirib ki, burada gəlirlilik birbaşa layihələrin dayanıqlığı və xarici şoklara davamlılıqla bağlıdır.

Siyasi sabitlik, möhkəm makroiqtisadi mühit, ÜDM-in cəmi 20 %-i səviyyəsində aşağı dövlət borcu və 60 milyard dollardan artıq aktivləri olan Dövlət Neft Fondu Azərbaycana ölkə riskləri üzrə əlavə ödənişləri (Country Risk Premium) azaltmaq imkanı verir. Bu isə uzunmüddətli investisiyalar üçün geniş meydan açır. Nəticədə söhbət artıq təkcə birdəfəlik tikinti kontraktlarından deyil, onilliklər boyu gəlir ekosistemi formalaşdıran layihələrdən gedir.

İnfrastruktur: ekosistem gəlirlərinin katalizatoru

İnvestorların diqqəti getdikcə elə layihələrə yönəlir ki, onlar yalnız tikintinin başa çatdığı an deyil, həm də uzunmüddətli istismar dövründə dəyər yaradır - xidmətlərdən və texniki dəstəkdən tutmuş beynəlxalq bazarlara inteqrasiyaya qədər.

Əgər EPC-layihələr (Engineering–Procurement–Construction) gəlirliliyi sərt müqavilə və vaxt çərçivəsi ilə məhdudlaşdırırsa, şərti olaraq "yığım -servis-inteqrasiya" modeli bir neçə əlavə qazanc səviyyəsi açır.

Birincisi, komponent və avadanlıqların istehsalının lokallaşdırılması iş yerləri yaradır və vergi bazasını genişləndirir.

İkincisi, servis komponenti obyekt istifadəyə veriləndən sonra sabit pul axınları formalaşdırır - istər enerji stansiyalarının, istər İT-infrastrukturun, istərsə də aqrar emal komplekslərinin xidmətində.

Üçüncüsü, inteqrasiya beynəlxalq əlavə dəyər zəncirlərinə çıxış imkanı yaradır - metalların, şüşənin ixracından tutmuş regional logistika dəhlizlərində iştiraka qədər.

Ənənəvi "açar-təslim" EPC-müqavilələrindən fərqli olaraq, belə modellərin gəlirliliyi xeyli yüksək olur və multiplikativ effekt yaradır.

Əhalinin rifah artımı bu effekti daha da gücləndirir. 2000-ci ildən bəri adambaşına düşən ümumi milli gəlir (ÜMG) demək olar ki, yeddi dəfə artıb – halbuki qlobal orta göstərici 2,8 dəfə olub. Bu dinamika mənzil, səhiyyə, turizm, rəqəmsal xidmətlər kimi təkrar ödəniş modelinə əsaslanan sahələrdə dayanıqlı tələbat bazası yaradır.

İxracın mürəkkəbləşməsi də siqnaldır. Bəli, neft və qaz hələ də dominantdır, amma son illər məhz qeyri-xammal malları və "hi-tech" məhsullar ən yüksək dinamikanı göstərir. Bu isə o deməkdir ki, inteqrasiya və servis sahəsindəki layihələrin qlobal əlavə dəyər zəncirlərinə qoşulmaq şansı daha böyükdür, yəni onların potensial gəlirliliyi də daha yüksəkdir.

Bu o deməkdir ki, yeni infrastruktur dəhlizləri Azərbaycanın iqtisadi xəritəsini də dəyişəcək. Orta Dəhliz, Qara dəniz "yaşıl kabeli", Ələt Azad İqtisadi Zonası artıq yalnız tikinti hədəfi deyil, servis yönümlü biznes modellərinin təməlidir: logistika, elektron ticarət, data-mərkəzlər, aqrar emal. İnvestor üçün bu, mühüm siqnaldır - infrastruktur ekosistem gəlirlərinin katalizatoruna çevrilir.

Ümumi mənzərəni institusional amil tamamlayır. Sənaye zonalarının rezidentləri üçün vergi və gömrük güzəştləri, biznesə verilən müxtəlif stimullar, beynəlxalq institutlarla yaradılan birgə fondlar, ixrac agentlikləri və islam maliyyə təşkilatlarının iştirakı kapitalın dəyərini azaldır və riskləri bölüşdürür. Nəticədə uzunömürlü layihələr - su təsərrüfatında dövlət-özəl tərəfdaşlığı layihələrindən tutmuş urbanistik inkişaflara və sənaye parklarına qədər - daha çox qazanır.

Bütün bu amillər investor üçün aydın mesaj yaradır: Azərbaycan artıq "birdəfəlik" EPC-müqavilələrin bazarı deyil. Ölkə özünü elə bir məkana çevirir ki, burada dəyər təkcə tikinti anında yox, illərlə istismar, servis və qlobal bazarlara inteqrasiya üzərindən formalaşır. Məhz buna görə də belə layihələrin multiplikatorları ənənəvi xammal məntiqindən daha sürətlə böyüyəcək.

Forum çərçivəsində imzalanan kontraktlar bu yeni yanaşmanın bariz göstəricisidir. Məsələn, "ACWA Power" ilə 400 milyon ABŞ dollarından artıq dəyəri olan dəniz suyunun duzsuzlaşdırılması zavodu üzrə saziş. Layihə dövlət–özəl tərəfdaşlığı əsasında reallaşdırılır. Burada diqqət yalnız tikinti mərhələsində deyil – obyektin uzunmüddətli istismarı və su satışına dair xidmət müqavilələri də ön plandadır. Layihə ölkənin su təhlükəsizliyi sisteminə inteqrasiya olunub ki, bu da sabit tələbat və müntəzəm pul axını deməkdir.

Başqa bir nümunə – "Modon Holding" ilə Böyükşor gölü ətrafında həyata keçiriləcək "City within a City" layihəsi (5 milyard ABŞ dolları dəyərində). Burada yaşayış binaları ilə yanaşı, bütöv bir ekosistem – xidmətlər, kommersiya obyektləri, infrastruktur qurulur. Təkrar gəlir məhz icarə, daşınmaz əmlakın idarə edilməsi, xidmətlər və digər alətlər hesabına formalaşır. Bu tip layihələr artıq "portfel yanaşması" ilə, uzun ömürlü investisiya məntiqi ilə işləyir.

Səbəb aydındır: iqtisadiyyat getdikcə xammal modelindən uzaqlaşaraq daha mürəkkəb formata keçir - burada dəyər yalnız tikinti və ya hasilat mərhələsində deyil, sonrakı əməliyyatların bütün zənciri boyunca yaranır.

Məhz buna görə də Azərbaycanda gələcəyin multiplikatorları birdəfəlik tikinti kontraktları ətrafında deyil, təkrar gəlir yaradan və qlobal bazarlara inteqrasiya olunan sahələrdə formalaşacaq.

"Uzunmüddətli oyuna" dəvət